Biblioteka jako tzw. „trzecie miejsce”

Biblioteki. Wypożyczalnie książek. Centra czytelnicze i naukowe. Magazyny gromadzące różnorodne zbiory i instytucje prowadzące usługi informacyjne.

Czy dzisiaj, w tak dynamicznie zmieniającym się świecie, to wystarczy? Czy ten stereotyp nie jest przekleństwem spychającym bibliotekę poza margines społecznych zainteresowań? Czy potrzebni będziemy my – bibliotekarze? Przecież biblioteki samoobsługowe nie są już dzisiaj żadnym science fiction i łatwo je sobie wyobrazić na szkolnych korytarzach, jak automaty z napojami, lekturomaty. Pod numerem 1. „Ouo vadis”, pod numerem 2. „Latarnik”, pod numerem 3. itd. Do tego wszechobecna cyfryzacja i wizja zastąpienia tradycyjnej biblioteki przez bibliotekę wirtualną. Wszystkie te zmiany mogą niepokoić środowisko bibliotekarskie.

Pojawia się, więc pytanie – czy przetrwamy i wygramy z technologią i automatyzacją? Czy wobec pojawiających się zagrożeń, tradycyjne biblioteki nadal będą chętnie odwiedzanym miejscem i czy mogą być konkurencyjne dla bibliotek wirtualnych?

Jedno jest pewne. Biblioteki dzisiaj, a już na pewno jutro nie mogą być tylko magazynami i wypożyczalniami książek. To muszą być mocno bijące serca miejsc, w których funkcjonują, przestrzenie działające zgodnie z potrzebami lokalnej społeczności i dla lokalnej społeczności, uwzględniające przemiany współczesnego świata, a zatem miejsca animacji kultury, strefy odpoczynku od nowych technologii lub centra nowych technologii (w zależności od założenia), obszary rozwijania potencjałów.

A bibliotekarze muszą tworzyć ich atmosferę, wpływać na czytelników tak, by chcieli wrócić. Jeśli nie będą kreatorami bibliotecznej marki i przestrzeni, zastąpią ich biblioteki samoobsługowe. Bo książkę może podać maszyna. Ale maszyna nie stworzy poczucia bliskości, zaufania i niepowtarzalnej atmosfery. A człowiek tak!

Od lat zmienia się rola bibliotek – to proces naturalny i nieuchronny. Książka jest nadal ważna, ale nie najważniejsza. Najistotniejszy jest człowiek, a książka i usługi biblioteczne są jedynie narzędziami służącymi jego rozwojowi. Możemy się przed tym bronić. Stać na straży tradycyjnych książnic – świątyń ciszy i powagi. Możemy zostać strażnikami niesplamionych kawą kart bibliotecznych i ksiąg. I zniknąć w niebycie zbędności. Ale możemy też uratować nasz biblioteczny mikroświat i wpuścić do biblioteki lokalne społeczności, wsłuchać się w ich potrzeby. Sprawić, by użytkownicy mieli realny wpływ na to, czym ona jest i co się w niej dzieje.

W sukurs przychodzi nam koncepcja biblioteki jako trzeciego miejsca – przestrzeni dla nieformalnego życia publicznego, w której chętnie się przebywa i spędza czas wspólnie z innymi. Miejsca zapewniającego wygodne strefy do nauki, pracy, odpoczynku i innych form aktywności zgodnie z różnorodną ofertą skierowaną do użytkowników.

Koncepcja „trzeciego miejsca” została stworzona przez Ray’a Oldenburga. To koncept, według którego życie każdego człowieka koncentruje się wokół trzech miejsc: domu, pracy i owego „trzeciego miejsca”. Dom to przestrzeń wspólnego funkcjonowania z najbliższymi osobami, miejsce najbardziej intymne, w którym czujemy się dobrze, bezpiecznie, pewnie. Praca stanowi miejsce realizacji ambicji zawodowych, pokonywania przeszkód i wyzwań. Natomiast „trzecie miejsce” to przestrzeń, w której spędzamy wolny czas i prowadzimy szeroko pojęte życie towarzyskie i społeczne, na neutralnym gruncie, gdzie w atmosferze wolnej od obowiązków domowych i zawodowych można spędzić miło czas, zrelaksować się, porozmawiać. To przestrzeń tętniąca życiem lokalnej społeczności, wzmacniająca w niej poczucie przynależności i więzi z innymi.

Ale czy „trzecim miejscem” może być biblioteka? Tak!

Koncepcja biblioteki jako „trzeciego miejsca” zyskuje w Polsce coraz więcej zwolenników. Znajduje ona odzwierciedlenie w rozwiązaniach architektonicznych nowych i modernizowanych budynków bibliotecznych. Pojawiają się w nich sale konferencyjne, multimedialne, centra dydaktyczne, galerie, księgarnie, bary kawowe, miejsca relaksu i odpoczynku. Widać to również w budowaniu marki bibliotek poprzez nawiązania do lokalnej historii czy przestrzeni charakterystycznych dla danej społeczności. Jest to świadome kreowanie wizerunku placówki, jako miejsca rzeczywiście do tej społeczności należącego i odpowiadającego na jej potrzeby.

Biblioteka staje się przestrzenią społeczną, a ludzie potrzebują kontaktów miedzy sobą i wymiany informacji. Ten społeczny aspekt biblioteki, jako miejsca realnego, daje nam przewagę nad bibliotekami wirtualnymi i samoobsługowymi.

Wzorem są niewątpliwie biblioteki skandynawskie, które dla swoich użytkowników mają całe „combo” propozycji. Biblioteka nie jest tylko wypożyczalnią książek, jest miejscem fantastycznych imprez i wydarzeń, odpoczynku i rozwijania pasji. Dzieci mają w nich osobną odpowiednio dostosowaną przestrzeń. Są place zabaw z różnymi kryjówkami, gdzie mogą się schować z książką, są hamaki, pufy i kanapy, a nawet prawdziwe instrumenty, na których mogą grać, a na pewno nie muszą zachować ciszy. Dla starszych użytkowników są strefy do pracy i do odpoczynku. Jeśli nie pracujesz, a jedynie wpadłeś odpocząć i poczytać, usiądź (albo połóż się) wygodnie – po to też jest biblioteka.

Z pomocą przy budowaniu takiego miejsca przychodzi nam także duński modelowy program dla bibliotek publicznych, który podpowiada, że dla komfortu użytkowników w każdej bibliotece  powinniśmy wyodrębnić następujące przestrzenie:

1. Inspiracji – przestrzeń performatywna, gdzie perform oznacza „przeprowadzać jakieś działanie”. Jest to zatem przestrzeń, która nas inspiruje i mobilizuje, skłania do jakiegoś działania;
2. Nauki – czyli miejsce, gdzie można wygodnie pracować, robić notatki, korzystać z komputera;
3. Działania – przestrzeń, gdzie można tworzyć w grupie, zastanawiać się nad projektami, organizować warsztaty;
4. Spotkań – przestrzeń, w której kilka osób może ze sobą porozmawiać, zastanowić się nad czymś, pobyć.

Zatem róbmy to! Twórzmy z bibliotek trzecie miejsca. Dla siebie i dla przyszłych pokoleń. Twórzmy je budując ich markę wyrastającą z lokalności, udostępniając inspirujące przestrzenie i  jednocześnie pamiętając, że to nie wnętrza, nazwy i kolory tworzą miejsca. Tworzą je relacje między ludźmi, wartości, które widać w ich pracy i działaniach, uczucia, jakie biblioteka w nich budzi. Architektura może tę duszę wzmacniać albo tłamsić. Pamiętajmy też, że biblioteka powstaje dla czytelników i większej części nieczytelników. Dla tych, którzy do niej nie przychodzą. Jeszcze!